آشنایی با مخارج حروف
مخرج حرف، عبارت است از: امکان خروج تولید یا محل تلفظ حرف.
هوای بازدم پس از عبور از حنجره (نای)، در یکی از قسمتهای دستگاه تکلم (حلق، دهان، لبها) محدودشده و بدین ترتیب حرف ایجاد میگردد، محلّی را که هوا در آن به حرف تبدیل میشود، مخرج آن حرف مینامند.
تعداد مخارج حروف:
حروف بنابر قول مشهور از هفده مخرج ادا میشوند که در پنج جایگاه از دستگاه تکلم قرار دارد: «جوف، حلق، لسان، شفتین، خیشوم)
جایگاه جوف:
جوف: فضای حلق و دهان است و محل خروج حروف مدّی میباشد البته حروف مدّی مستقل نبوده و از کشش صدای حرکات تولید میشود و مخرج آنها نیز فرضی است و شامل تمامی فضای حلق و دهان میباشد.
جایگاه حلق:
حلق: قسمتی از دستگاه تکلم است که از پایین به تارهای صوتی در حنجره و از بالا به مزر زبان کوچک محدود میشود و دارای سه مخرج بوده و شامل شش حرف میباشد.
۱. مخرج دو حرف (همزه و هاء) که انتهای حلق و در محل حنجره میباشد.
۲. مخرج دو حرف (عین و حاء) که وسط حلق میباشد.
۳. مخرج دو حرف (غین و خاء) که ابتدای حلق و مرز حلق و دهان میباشد.
یادسپاری: حروف ششگانه (همزه، هاء، عین، حاء، غین، خاء) که از حلق ادا میشوند «حروف حلقی» مینامند.
جایگاه لسان:
این جایگاه وسیعترین جایگاههای دستگاه تکلم بوده و شامل: بخشهای مختلف زبان را از یک طرف و اجزاء مختلف کام بالا از سوی دیگر میباشد.
بخشهای مختلف زبان عبارتند از: انتهای ریشه زبان (َاقصَی اللِّسان)، میانه زبان (وسط اللِّسان)، سر زبان (طرف اللِّسان)، کنار زبان (خافَةُ اللِّسان).
اجزای کام بالا عبارتند از: کام کوچک (لهات)، نرم کام (حَنَکُ الأعلی)، سخت کام (نِطْع)، لثه.
دندانها سی و دو عدد میباشند که در هر فک شانزده دندان قرار دادر و شامل دندانهای ثنایا و رباعیات و انیات هرکدام چهار عدد و دندانهای اضراس که در مجموع بیست عدد میباشد و بر سه قسم است، ضواحک (چهاد عدد)، طواحن (دوازده عدد)، نواجذ (چهار عدد)
جایگاه لسان دارای ده مخرج بوده و شامل 18 حرف میشود.
1- مخرج حرف «قاف» که انتهای زبان و ابتدای زبان کوچک میباشد.
2- مخرج حرف «کاف» که آخر زبان و انتهای زبان کوچک و بخشی از نرم کام که مجاور زبان کوچک است، میباشد. از آنجا که زبان کوچک (لهات) در ایجاد دو حرف «قاف و کاف» مؤثر است، لذا به این دو حرف «حروف لَهَوی» مینامند.
3- مخرج سه حرف «جیم، شین و یای غیر مدّی» که وسط زبان با قسمت مقابل خود از سقف دهان میباشد. فاصله و شکاف بین وسط زبان و قسمت مقابل خود از کام بالا (شَجْر) گویند، لذا به این سه حروف «حروف شَجری» نامند.
4- مخرج حرف «ضاد» کناره زبان (از ظرف چپ یا راست) با دندانهای آسیا (اضراس) همان طرف در فک بالا میباشد، (خروج این حرف از طرف چپ زبان آسانتر است) حرف (ضاد) را «حرف ضِرْسی» میگویند.
5- مخرج حرف «لام» کناره دو طرف سر زبان با لثه دندانهای مقابل خود (شامل دندانهای ثنایا، رباعیان، انیات و ضواحک) میباشد.
6- مخرج حرف «نون» سر زبان با لثه دندانهای ثنایا و رباعیات میباشد.
7- مخرج حرف «راء» سر زبان و لثه دندانهای ثنایا میباشد. سه حرف (لام، نون، راء) را حروف «ذَلْقی» نامند، ذَلْق به معنای تیزی نوک زبان میباشد.
8- مخرج سه حرف (طاء، دال، تاء) که روی سر زبان با برآمدگی کام بالا و لثۀ دندانهای ثنایا میباشد. سه حرف (طاء، دال، تاء) به لحاظ نسبت داشتن با نطع (که همان برآمدگی کام بالاست) حروف «نِطْعی» نامیدهاند.
9- مخرج سه حرف (صاد، سین، زای) روی سر زبان و سطح صاف پشت لثه ثنایا میباشد. سه حرف (صاد، سین، زای) را حرف «اَسَلی» نامیدهاند، زیرا اَسَلَة اللسان که روی سر زبان (باریکی جلو زبان) میباشد در تلفظ این سه حرف دخالت دارد.
10- مخرج سه حرف (ظاء، ذال، ثاء) بخش مجاور نوک زبان با لبة دندانهای ثنایای بالا میباشد. سه حرف (ظاء، ذال، ثاء) را حروف «لثوی» نامیدهاند که به جهت نزدیک بودن مخرج آنه با لثه دندانهای فوقانی میباشد، هرچند سر زبان مستقیما با لثهها برخود نمیکند .
جایگاه لبها (شفتین)
در این موضع دو مخرج قرار دارد که به شرح ذیل میباشد.
1- مخرج حرف (فاء) که لب زیرین و سر دندانهای ثنایای بالا میباشد.
2- مخرج حرف (باء، میم، واو) میباشد، دو حرف (باء و میم) از اتصال لبها و حروف (واو) از جمع شدن لبها ایجاد میشود.
یادسپاری: چهرا حرف (فاء، باء، میم، واو) را به لحاظ نسبت داشتن با شفه (لب) حروف (شَفَوی یا شَفَهی) مینامند.
جایگاه خیشوم
فضای بینی را «خیشوم» و صدایی را که از آن خارج میشود «غُنّه» گویند. این جایگاه نیز همانند جایگاه جوف، اصلی نبوده و تنها محل خروج غُنّه دو حرف (میم و نون) میباشد.
