بخش اوّل: اصول کلی آموزش
من وصية رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) لأبي ذر (رضی الله عنه)
«يا ابا ذر شر الناس منزلة عند الله يوم القيامة عالم لا ينتفع بعلمه و من طلب علماً ليصرف به وجوه الناس اليه لم يجد ريح الجنة»
(بحار الانوار – جلد ۷۲ / ص (۷۶)
علم برای انسان دو مسئولیت ایجاد میکند، یکی عمل کردن و دیگری بهره رساندن به دیگران. از اینرو در اسلام علمایی که به این دو مسئولیت مهم عمل نمیکنند مورد مذمت و سرزنش قرار گرفتهاند.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در سفارش خود به ابوذر میفرماید: همانا بدترین مردم از نظر منزلت و موقعیت در روز قیامت نزد خداوند دانشمندی است که از دانش او بهرهای به دیگران نرسد، و در ادامه سفارش خود (درباره اخلاص در تعلیم) میفرماید: کسی که برای جلب توجه مردم در پی تحصیل دانش برود، بوی بهشت به مشامش نخواهد رسید.
طبق سفارش پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) هر مسلمانی به اندازه از علم و معرفت برخوردار باشد، به همان اندازه باید در بهرهرسانی به دیگران تلاش کند وگرنه بدترین مردم از نظر منزلت و موقعیت در روز قیامت نزد خداوند خواهد بود.
و یکی از نمونههای بارز بهرهدهی علمی، مسأله تعلیم است. تعمیم گاهی به صورت فردی و گاهی به صورت گروهی انجام میپذیرد. برای بهتر رسیدن به مقصود در هر مورد، راهنماییهای لازم توسط متخصصین آموزش ارائه گردیده، در این مختصر نوشته نکاتی چند که مراعات آن در موفقیت معلم در امر تدریس مؤثر است، یادآوری و توضیحاتی نیز در رابطه با آموزش ساده و روانخوانی قرآن کریم به آن اضافه شده است.
۱ – شرط اصلی و اولی فن معلمی، احاطه بر موضوع درس و عشق به کسب معرفت و ازدیاد معلومات میباشد. شرط دوم این است که موضوع درس خود را دوست بدارد. شرط سوم علاقه به شاگرد و تدریس میباشد و اضافه بر اینها هر معلمی باید دانشآموزان خود را به خوبی بشناسد.
شخصی که میخواهد مسئولیت آموزش ساده و روانخوانی قرآن کریم را به عهده بگیرد، نخست باید خود از نظر قرائت قرآن (حداقل در آن سطحی که میخواهد آموزش دهد) کامل باشد و بتواند قرآن را با هر رسمالخطی (عربی، ایرانی، پاکستانی) صحیح و روان و بدون غلط بخواند و اضافه بر آن باید با کلیۀ علامتهای موجود در قرآن (از نظر شکل و اسم و تلفظ صحیح) و جایگاه آنها در کلمات و قاعدههای مربوط به سادهخوانی و روانخوانی قرآن کریم آشنایی کامل داشته باشد و آنها را با روشی صحیح و در خور فهم و استعداد دانشآموزان آموزش دهد.
نکته دیگر شناخت دانشآموزان بود که در طراحی آموزشی از آن به عنوان ارزشیابی تشخیصی نام میبرند و این ارزشیابی قبل از تدریس صورت میگیرد و هدف از آن جمعآوری اطلاعات درباره میزان توانایی و پیشدانستههای دانشآموزان در آن رشته میباشد. بدیهی است که در این ارزشیابی تنها مسائلی مورد سؤال واقع میگردد که در رابطه با آموزش ساده و روانخوانی قرآن كریم است تا مقدار آشنایی قبلی تکتک دانشآموزان نسبت به مطالبی که میبایست یاد بگیرند، برای معلم روشن شود و معلم با در نظر گرفتن آن خصوصیات مطالب لازم را در کلاس درس بیان کند و وقت خود را بیشتر صرف توضیح و تمرین و تکرار آنها و
دانشآموزان نیز احساس بینیازی از کلاس درس نکنند.
2- تعلیم هر درسی سه مرحله اصلی دارد:
الف) تهیه موضوع درس
ب) تدریس آن به دانشآموز (انتقال محتوا)
ج) اطمینان یافتن از یادگیری دانشآموزان (ارزشیابی)
در رابطه با تهیه موضوع درس، مطالبی را که یک معلم میخواهد در طول برنامه برای دانشآموزان خود بیان کند، باید مشخص باشد و با توجه به مدت زمانی که برای بیان آن در اختیار دارد، مواد درسی هر جلسه تعیین و سپس به تدریس آن بپردازد تا بر اثر حاشیه رفتن مجبور نشود در ساعات پایانی، کار خود را با عجله و شتاب به آخر رساند.
بعد از مشخص شدن مواد تدریس و زمان آن و مطالبی که در هر جلسه باید گفته شود، نوبت به تدریس آن میرسد. در رابطه با تدریس بر معلم لازم است ضمن انتخاب روش مناسب برای تدریس و در نظر گرفتن سطح معلومات و توانایی دانشآموزان، طرح کامل درس و طرز ادای مطالب را به خوبی بداند و رئوس مطالب و تقدم و تأخر هر یک و هدف اصلی را در نظر داشته باشد و این کار بدون تهیه نوشتههای مربوطه و تمرین و آمادگی قبلی به هیچ وجه مکن نیست، و بعد از طی این مراحل، معلمین نباید کار خود را تمامشده انگارند و با خیال راحت هر ساله تحویل دانشآموزان خود دهند، بلکه وظیفه هر معلم است که از آخرین تحولات و نظریات دانشمندان و محققین آن رشته مطلع شود و در هر موقع آنچه را مناسب و لازم میبیند در برنامه دروس خود بگنجاند.
در رابطه با اطمینان یافت از یادگیری، قبل از شروع هر درسی نخست باید از درس قبل سؤال و تمرین کنیم و با این کار اضافه بر اینکه یادگیری دانشآموزان خود را آزمودهایم، برای افرادی که در جلسه قبل درس را خوب یاد نگرفته و یا غایب بودهاند خیلی مفید و موجب آمادگی بیشتر برای یادگیری درس بعدی خواهد بود.
برای آموزش ساده و روانخوانی قرآن کریم با توجه به مطالب فوق، ببینیم چه مراحلی را باید طی کنیم و چه مطالبی لازم است تدریس شود و این کار در چند جلسه باید صورت بگیرد تا دانشآموزان به راحتی بتوانند قرآن را روان و بدون غلط قرائت کنند. وقتی که قرآن را از دید (ساده و روانخوانی) مورد بررسی قرار میدهیم، میبینیم دارای مطالب ذیل میباشد:
الف) حروف و الفبای زبان عرب
ب) یک سری علامتهایی درباره وزیر حروف قرار دادهاند برای راهنمایی صحت تلفظ آنها
ج) به مواردی برمیخوریم که یک سری از حروف در کتابت آمده ولی در قرائت تلفظ نمیشوند.
د) بر عکس مورد جیم یک سری از حروف، در کتابت نیامده ولی حتماً باید در قرائت تلفظ شود.
با یادگیری مطالب فوق دانشآموزان تنها با ساده خوانی قرآن آشنا میشوند. برای روانخوانی آن لازم است چند روزی روی
بعضی از سورههای قرآن تمرین شود تا تسلط کامل بر روانخوانی قرآن پیدا کنند
اما زمان تدریس فوق باید در چند جلسه باشد؟
تشخیص زمان لازم برای تدریس مربوط به معلم است. معلم بر اساس ارزشیابی تشخیصی که قبل از تدریس انجام میدهد،
میتواند زمان لازم را برای رسیدن به آن هدف از قبل برای خود معین و سپس مطالب فوق را بر اساس ساعاتی که در اختیار دارد،
تقسیمبندی و به مرور زمان به تدریس آنها بپردازد.
در رابطه با انتخاب روش تدریس برای ساده و روانخوانی قرآن و نحوه تمرین و تکرار مواد تدریسشده در کلاس و همچنین پرسش و تمرین از درس ماقبل، انشاءالله در قسمتهای مربوطه توضیح خواهیم داد.
3- روشها و فنون کلی تدریس. در این قسمت با دو روش از روشها و فنون کلی تدریس آشنا میشویم.
الف – روش سخنرانی:
در این روش معلم با بیان خود به توضیح و تشریح مطالب درس و ذکر مثالهای لازم میپردازد. ارتباطی که معلم با دانشآموزان دارد، بیشتر از راه شنوایی است. در این روش تمام عوامل تحت کنترل معلم است. او میتواند به هر ترتیبی که خود میپسندد پیرامون موضوع مورد نظر سخن بگوید. معمولاً از این روش بیشتر در تدریس درسهایی که جنبه نظری دارند، مانند تاریخ، فلسفه ادبیات و… استفاده میشود.
معایب روش سخنرانی:
الف) در این روش فقط معلم در حال فعالیت است و دانشآموزان غیرفعال میباشند و در نتیجه یادگیری کم خواهد بود.
ب) در این روش چون به تفاوتهای فردی افراد توجه نمیشود، مطالب برای همه یکسان ارائه میشود.
ج) دانشآموزان بعد از (۱۰ الی ۱۵) دقیقه خسته میشوند.
ب – روش پرسش و پاسخ:
در این روش معلم با طرح سؤالاتی منظم که قبلاً تهیه کرده مطالب و موضوعات درس را به وسیله خود دانشآموزان بیان میکند. مطالبی که تفهیم آن مد نظر است، ابتدا به صورت مجهول عرضه میگردد به طوری که توجه دانشآموزان به مسأله مورد سؤال بیشتر جلب شود. با این روش معلم برای یاد دادن مطلبی ابتدا تعادل ذهنی دانشآموزان را به هم میزند و در آنان تولید نیاز میکند. وقتی دانشآموزان خود را نیازمند مشکل یا کشف مجهول دیدند، حالت سکون و آرامش ذهنی آنها مختل میشود فعالیت
مجبور میگردند و تا مجهولی را نیابند آرام نمیگیرند.
محاسن روش پرسش و پاسخ:
الف) باعث اتکاء به نفس و اطمینان در دانشآموز میشود.
ب) باعث جلوگیری از حواسپرتی و بینظمیهای کلاس میشود.
ج) باعث پرورش استعدادهای نهفته دانشآموزان میشود.
د) هراس افراد کمرو و خجالتی را برای صحبت کردن در جمع کاهش میدهد.
و) فرصتی فراهم میشود تا افراد خود را مورد ارزیابی قرار دهند.
ه ) عمیقتر شدن یادگیری
نکاتی که در روش پرسش و پاسخ باید رعایت گردد:
الف) معلم باید قبلاً درس را به دقت مطالعه کند و علاوه بر کتاب درسی، کتابهای دیگر در رابطه با موضوع درس را مورد مطالعه قرار دهد تا اطلاعات لازم را کسب نماید.
ب) سؤالها را به طور واضح و روشن قبلاً تهیه کند.
ج) پاسخهای دانشآموزان را تا اندازهای پیشبینی کند و در مقابل، پاسخها را هم به صورت پیگیر حاضر و آماده نماید تا از طریق ادامه سؤال و جواب بد نتیجه مطلوب برسد.
د) در این روش معلم باید سعی کند از موضوع خارج نشود، چون ممکن است ضمن گفت و شنود با دانشآموزان به کلّی از سیر اصلی درس منحرف و دور گردد.
ج – پرسش:
پرسش از دانشآموزان باید وسیله یادگیری ـ یاددهی مباحث باشد، نه برای آنکه دانشآموزان تنبل در تله
بیفتند یا نمره خوب و بدی به کسی شود.
پرسشهای درس باید درباره ارزشیابی از مفهوم و محتوای درس باشد و معلم با طرح آنها میتواند به میزان درک مفاهیم خواندهشده پی ببرد و دریابد که آیا به تخئتف درس رسیده یا خیر؟ و از کار خود و دانشآموزان در واقع ارزشیابی به عمل آورد. نارساییها را کشف و در صدد رفع و اصلاح آنها برمیآید.
معلم پس از پرسش باید فرصت فکر کردن را به دانشآموزان بدهد، چرا که بعضی از آنها سرعت انتقالشان کم است و نیاز به لحظهای فکر کردن دارند. اگر دانشآموزی به سؤالی ناقص پاسخ داد، راهنمایی گردد تا خود او جواب سؤال را تکمیل نماید و بلافاصله از دانشآموز بعدی سؤال نشود، و اگر هیچ کس در کلاس نتوانست به آن پرسش پاسخ دهد، آنگاه معلم اقدام به گفتن پاسخ صحیح نماید و در ضمن، علت را جویا شود که اشکال کار از کجاست؟ سؤالها باید جمعی مطرح گردد و فردی به آنها پاسخ داده شود تا همه راجع به آن فکر کنند.
در تهیه پرسش لازم به نکات ذیل توجه شود:
الف) پرسش در ارتباط با متن درس باشد.
ب) در حد درک و فهم شاگردان باشد.
ج) جواب آن یک کلمه «بلی» یا «خیر» نباشد.
ه) معلم خود جواب آن را بداند.
و) مکمل پرسش کتاب باشد.
ز) وسیله کمک به دانشآموز و تشویق وی به فهم مواد درسی باشد.
5 – تمرین و تکلیف
مؤثرترین راه یادگیری برای دانشآموزان بعد از تدریس، همانا تکرار و تمرین میباشد. معلم به روش تمرین در کلاس و تعیین تکلیف، دانشآموزان را در راه تلاش و کوشش مثبت و مثمر برای یادگیری سوق میدهد.
تکرار و تمرین در کلاس برای فهمیدن و یادگیری و در منزل برای تثبیت و دوام میباشد. تمرینی که در کلاس انجام میگیرد از ساده شروع و به مشکل ختم میشود و اضافه بر آن نباید دارای مطالب تدریسنشده و یا مبهم باشد و تمرینی که به عنوان تکلیف تعیین میشود باید با توجه به نکات ذیل باشد:
الف) هدف از تکلیف باید برای معلم روشن باشد.
ب) تكلیف وسیله باشد برای تمرین و تکرار و تثبیت و دوام آنچه را که یاد گرفتهاند، نه جبران نقایص کار معلم و یادگیری آنچه که به آنها آموخته نشده است.
ج) حدود انجام تکلیف باید از طرف معلم روشن شود و دانشآموزان تکلیف را به درستی بفهمند.
د) دانشآموزان را باید به ارزش و فایده تکلیف و تأثیری که در پیشرفت یادگیری آنها دارد آگاه کرد تا بدین طریق نسبت به
انجام تکلیف علاقهمند شوند و در انجام آن احساس خستگی نکنند.
ه) در تعیین تکلیف باید به تفاوتهای فردی دانشآموزان توجه شود و مقدار تکلیف نباید باعث خستگی و کسالت آنها شود.
و) تکلیفهای کتبی دانآموزان باید از طرف معلم مورد بررسی قرار گیرد و غلطها و اشکالهای آنها را گوشزد نماید.
ز) تکلیف باید به گونهای باشد تا دانشآموزان را به تفکر و بررسی وادارد.
